Wydałeś książkę, film lub grę, która niespodziewanie stała się hitem? A może jesteś twórcą, którego dzieło przyniosło wydawcy lub producentowi miliony, podczas gdy Ty otrzymałeś jedynie symboliczne wynagrodzenie? Klauzula bestsellerowa to instrument prawny, o którym powinien wiedzieć każdy przedsiębiorca działający w branży kreatywnej.

Głośne spory między Joanną Kuciel-Frydryszak, autorką “Chłopek. Opowieść o naszych babkach”, a Wydawnictwem Marginesy czy wcześniejszy konflikt Andrzeja Sapkowskiego z CD PROJEKT S.A. pokazują, że wiedza na ten temat może uchronić Cię przed kosztownymi sporami sądowymi i utratą reputacji.

Klauzula bestsellerowa – fundamenty prawne

• Istota klauzuli bestsellerowej – Pozwala twórcy żądać dodatkowego wynagrodzenia, gdy pierwotna zapłata jest niewspółmiernie niska w stosunku do korzyści nabywcy praw lub licencjobiorcy. Od 20 września 2024 r. przepisy zostały znowelizowane i dostosowane do standardów unijnych.
  
• Zmiana przepisów w 2024 roku – Dotychczasowa “rażąca dysproporcja” została zastąpiona “niewspółmiernie niskim wynagrodzeniem”, co może obniżyć próg dla roszczeń twórców. Nowelizacja implementuje dyrektywę DSM (2019/790) z 17 kwietnia 2019 r.
  
• Obowiązek zapewnienia godziwego wynagrodzenia – Nowe przepisy wprowadzają wymóg, by wynagrodzenie twórcy było godziwe i odpowiednie do zakresu udzielonego prawa, charakteru i zakresu korzystania oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu.
  
• Domniemanie adekwatności wynagrodzenia procentowego – Ustawa wprowadza domniemanie, że wynagrodzenie proporcjonalne do przychodów z korzystania z utworu spełnia wymogi wynagrodzenia godziwego i adekwatnego.
  

Kiedy można zastosować klauzulę bestsellerową?

W jakich sytuacjach twórca może żądać dodatkowego wynagrodzenia?

Klauzula bestsellerowa znajduje zastosowanie przede wszystkim wtedy, gdy pierwotnie ustalone wynagrodzenie okazuje się niewspółmiernie niskie w porównaniu z korzyściami, jakie ostatecznie osiągnął nabywca praw lub licencjobiorca. Istotne jest, że:

1. Niewspółmierność musi pojawić się po zawarciu umowy – chodzi o sytuacje, gdy dzieło osiąga niespodziewany sukces, którego strony nie mogły przewidzieć w momencie zawierania umowy.
   
2. Pod uwagę bierze się wszystkie przychody związane z utworem, w tym przychody ze sprzedaży artykułów promocyjnych i merchandisingu.
   

Ocena obejmuje szczególne okoliczności każdego przypadku, w tym wkład twórcy oraz specyfikę i praktyki wynagrodzenia w danym sektorze.

Czym różni się “niewspółmiernie niskie wynagrodzenie” od wcześniejszej “rażącej dysproporcji”?

Zmiana terminologii z “rażącej dysproporcji” na “niewspółmiernie niskie wynagrodzenie” oznacza nieco niższy próg dla twórców dochodzących swoich praw. Jednak różnica nie jest rewolucyjna – nadal chodzi o sytuacje, w których dysproporcja jest widoczna na pierwszy rzut oka i ewidentna.

Jak zauważono w orzecznictwie sądowym, nie wystarczy zwykły sukces rynkowy dzieła – musi zaistnieć przypadek wyjątkowy, w którym każdy rozsądnie oceniający uzna, że wynagrodzenie autora było ewidentnie zbyt niskie w stosunku do korzyści osiąganych przez nabywcę praw.

Konsekwencje pierwotnego zaniżenia wynagrodzenia

Co jeśli wynagrodzenie było niewspółmiernie niskie już w momencie zawierania umowy? Nowe przepisy dają twórcom dodatkowe narzędzie ochrony:

• Możliwa nieważność umowy – Umowa z wynagrodzeniem niegodziwym i nieadekwatnym może zostać uznana za sprzeczną z prawem, co prowadzi do jej nieważności.
  
• Wyzysk jako podstawa roszczeń – W niektórych przypadkach twórca może powołać się na instytucję wyzysku (art. 388 Kodeksu cywilnego), jeśli wykorzystano jego przymusowe położenie lub niedoświadczenie.
  
• Ochrona dla twórców współpracujących z dominującymi podmiotami – Przepisy chronią twórców, którzy często stoją na słabszej pozycji negocjacyjnej wobec wydawców i producentów.

Ograniczenia dla roszczeń twórców

Nie każdy sukces komercyjny utworu uzasadnia zastosowanie klauzuli bestsellerowej:

1. Wkład nabywcy praw w sukces dzieła – Ocenie podlega, na ile sukces wynika z walorów utworu, a na ile z działań promocyjnych i marketingowych nabywcy praw.
   
2. Znaczenie utworów zależnych – W przypadku utworów zależnych (np. ekranizacja książki, gra na podstawie powieści) sukces może wynikać głównie z inwestycji i pracy włożonej w stworzenie adaptacji.
   
3. Proporcjonalność roszczeń – Roszczenia twórcy muszą być proporcjonalne i uwzględniać wkład wszystkich stron w ostateczny sukces dzieła.
   

Przykłady z praktyki: “Chłopki” vs “Wiedźmin”

Przypadek “Chłopek” – Joanna Kuciel-Frydryszak vs Wydawnictwo Marginesy

Niedawny spór między autorką bestsellera “Chłopki. Opowieść o naszych babkach” a wydawnictwem ilustruje wyzwania związane z klauzulą bestsellerową:

1. Model wynagrodzenia – Autorka otrzymywała standardowe w branży wynagrodzenie w wysokości ok. 4 zł od każdego sprzedanego egzemplarza (ok. 7-8% ceny okładkowej).
   
2. Struktura przychodów w branży wydawniczej – Z ceny okładkowej 55 zł blisko 70% trafia do dystrybutorów, drukarnia pobiera ok. 6 zł, a wydawnictwo zyskuje zaledwie ok. 2,72 zł.
   

Trudność w wykazaniu niewspółmierności – Ponieważ wynagrodzenie było procentowe i zgodne ze standardami rynkowymi, autorka może mieć trudności w wykazaniu, że jest ono niewspółmiernie niskie.

Przypadek “Wiedźmina” – Andrzej Sapkowski vs CD PROJEKT S.A.

Wcześniejszy głośny spór między autorem sagi “Wiedźmińskiej” a producentem gier opartych na jego prozie przedstawia inny aspekt problemu:

1. Wynagrodzenie ryczałtowe – Według doniesień medialnych, pierwotna umowa opiewała na 35 000 zł płatne w dwóch ratach, bez udziału w przyszłych zyskach.
   
2. Sukces adaptacji – Gry o Wiedźminie przyniosły setki milionów złotych przychodów, co sprawiło, że pierwotne wynagrodzenie wydawało się niewspółmiernie niskie.
   
3. Zależność sukcesu od wkładu adaptującego – CD PROJEKT mógł argumentować, że o sukcesie gry zadecydowały głównie nakłady finansowe, praca programistów i kampanie marketingowe, a nie samo wykorzystanie postaci i świata stworzonego przez pisarza.
   
4. Korzyści wizerunkowe dla autora – Producent gier mógł również wskazywać, że sukces gier przyczynił się do wzrostu sprzedaży książek i globalnej rozpoznawalności autora.
   

Ostatecznie strony zawarły ugodę, co pokazuje, że korzystniejsze dla obu stron może być polubowne rozwiązanie niż długotrwały spór sądowy.

Czy stare umowy zawsze podlegają znowelizowanym przepisom?

Nowelizacja prawa autorskiego z 26 lipca 2024 r., która weszła w życie 20 września 2024 r., nie zawiera przepisów przejściowych odnoszących się do klauzuli bestsellerowej. Oznacza to, że:

1. Zasada bezpośredniego działania nowego prawa – Nowe przepisy stosuje się do przyszłych skutków sytuacji powstałych przed ich wejściem w życie.
   
2. Zastosowanie do trwających umów – Znowelizowane przepisy mogą mieć zastosowanie do umów zawartych przed 20 września 2024 r., ale w zakresie korzyści osiągniętych po tej dacie.
   
3. Roszczenia powstałe przed nowelizacją – W przypadku roszczeń powstałych całkowicie przed implementacją nowych przepisów, ale dochodzonych dopiero po 20 września 2024 r., prawdopodobnie zastosowanie znajdą nowe przepisy.
   

Praktyczne wskazówki dla wydawców i producentów

1. Preferuj wynagrodzenie procentowe – Nowe przepisy wprowadzają domniemanie, że wynagrodzenie proporcjonalne do przychodów jest godziwe i adekwatne.
   
2. Uwzględnij potencjalny sukces komercyjny – Przy określaniu wynagrodzenia weź pod uwagę nie tylko typowe scenariusze, ale także możliwość nadzwyczajnego sukcesu.
   
3. Dokumentuj swój wkład w sukces utworu – Zbieraj dowody swoich nakładów finansowych, działań marketingowych i promocyjnych, które przyczyniły się do sukcesu dzieła.
   

Rozważ klauzule renegocjacyjne – Uwzględnij w umowie możliwość renegocjacji warunków w przypadku niespodziewanego sukcesu komercyjnego.

Praktyczne wskazówki dla twórców

1. Negocjuj udział w zyskach – Dąż do wynagrodzenia procentowego zamiast jednorazowej wypłaty, szczególnie jeśli wierzysz w potencjał swojego dzieła.
   
2. Określ konkretne progi sukcesu – Zaproponuj dodatkowe wynagrodzenie po osiągnięciu określonych progów sprzedaży lub przychodów.
   
3. Ogranicz zakres licencji – Rozważ udzielenie licencji na konkretne pola eksploatacji lub ograniczony czas, co pozwoli na renegocjację warunków w przypadku sukcesu.
   

Monitoruj wykorzystanie swoich utworów – Śledź przychody z korzystania z Twoich utworów i reaguj, gdy zauważysz znaczącą dysproporcję.

Podsumowanie

Klauzula bestsellerowa to ważne narzędzie w arsenale prawnym twórców, które pozwala im uczestniczyć w niespodziewanym sukcesie ich dzieł. Dla wydawców i producentów stanowi ona potencjalne ryzyko, które można jednak zminimalizować poprzez odpowiednie konstruowanie umów i godziwe traktowanie twórców.

Nowelizacja przepisów z 2024 roku nieco obniża próg dla roszczeń twórców, ale jednocześnie daje większe bezpieczeństwo podmiotom stosującym wynagrodzenie procentowe. Zarówno głośna sprawa “Wiedźmina”, jak i nowszy przypadek “Chłopek” pokazują, że branża kreatywna musi wypracować modele biznesowe, które będą uczciwie równoważyć interesy wszystkich zaangażowanych stron.

Niezależnie od strony, po której stoisz, warto skonsultować swoje umowy z ekspertem prawnym, aby uniknąć potencjalnych sporów i zabezpieczyć swoje interesy w zmieniającym się otoczeniu prawnym.